Жарқанаттар – өсімдіктерді тозаңдандыру, тұқымдарды тарату және жәндіктердің көп мөлшерін тұтыну арқылы жәндіктер популяциясын бақылау сияқты маңызды экологиялық рөлдерді атқаратын сүтқоректілер. Дегенмен, жарғанаттар да бірнеше патогендердің табиғи резервуары болып табылады, олардың кейбіреулері адамдарда ауыр ауруларды тудыруы мүмкін. Жарқанаттардан адамға қандай аурулар берілетінін және олардың қалай берілетінін білейік.
Жарқанаттар арқылы адамға берілетін аурулар
Жарғанаттар әртүрлі қоздырғыштарды, соның ішінде вирустарды, бактерияларды, саңырауқұлақтарды және паразиттерді тасымалдауы мүмкін. Жарқанаттар арқылы адамға берілетін ең ауыр ауруларға мыналар жатады:
1. Құтыру
Құтыру – орталық жүйке жүйесіне әсер ететін құтыру вирусы тудыратын ауру және симптомдар пайда болған кезде дерлік өлімге әкеледі. Дүние жүзінде иттер құтыру вирусының ең көп тараған көзі болғанымен, жарқанаттар көптеген аймақтарда маңызды резервуар болып табылады.
Құтыру вирусы жарқанаттарда сақталады, өйткені жарқанаттар бұл вирустың табиғи резервуары болып табылады. Құтыру вирусы жарғанаттардың колонияларында олардың әлеуметтік өзара әрекеттесуі кезінде тістеу немесе сілекей тию арқылы тиімді таралуы мүмкін. Жарқанаттардың ұзақ өмір сүруі және тығыз қонуға дағдылануы жаралар популяциясында вирустың сақталуын жеңілдетеді.
Құтыру адамға жұқтырған жарқанаттың сілекейі арқылы, әдетте шағу арқылы беріледі. Кейбір жағдайларда ауру сызаттар арқылы немесе жұқтырған сілекей шырышты қабықтарға немесе ашық жараларға тиген кезде таралуы мүмкін.
Адамдарға жұғу көбінесе адамдар жарқанаттарды ұстағанда немесе құтқаруға әрекет жасағанда пайда болады. Мысалы, көптеген жағдайларда адамдарда құтыру инфекциясы ұйықтап жатқанда немесе ауру жарқанаттарды қорғаныш құралдарысыз ұстау кезінде анықталмаған жарғанаттардың шағуынан пайда болады.
2. Хендра вирусының инфекциясы
Австралияда алғаш рет анықталған Hendra вирусы адамдар мен жылқыларда ауыр респираторлық және неврологиялық ауруларды тудырады.
Хендра вирусы табиғи түрде жеміс жарғанақтарында ауру тудырмай-ақ айналады. Жарқанаттардың көшіп-қону мінез-құлқы мен тамақтану әдеттері, мысалы, жылқы алаңдарының жанында жемістерді жеу бұл вирусты басқа түрлерге енгізуі мүмкін.
Адамның инфекциясы ауру жылқылармен байланыста болады. Жылқылар Hendra вирусын жараның зәрінен, нәжісінен немесе сілекейінен алады, олар қоршаған ортаны немесе жемді ластайды. Жарақаттан адамға тікелей жұғу құжатталмаған.
Ауру әдетте жылқылар жеміс-жидек колонияларының жанында жайылатын жерлерде пайда болады. Кейбір жағдайларда ауру жылқыларды емдегеннен кейін бірнеше адам Hendra вирусын жұқтырды.
3. Нипах вирусының инфекциясы
Оңтүстік-Шығыс Азияда таралған Нипах вирусы адамдарда ауыр респираторлық және неврологиялық белгілерді тудырады.
Жеміс жарғанақтары (Pteropus түрлері) Nipah вирусының табиғи қожайыны болып табылады, бұл вирусты симптомсыз сақтайды. Жемістерді жалау немесе тістеу сияқты жарқанаттардың қоректену әрекеті вирусты таратады.
Адамдар Нипах вирусын жұқтырады, мысалы, шикі құрма шырыны сияқты жарғанат секрециясымен ластанған тағамдарды жеу немесе аралық иесі ретінде әрекет ететін ауру шошқалармен байланыста.
Малайзияда шошқалар жарғанатпен ластанған жемістерді жегеннен кейін ауруды жұқтырған кезде пайда болды. Содан кейін вирус осы шошқалармен тығыз байланыста болған адамдарға тарады. Бангладештегі тағы бір індетте кейбір адамдар жарғанаттар жиі жүретін ағаштардан жиналған шикі құрма шырынын ішкеннен кейін Нипах вирусын жұқтырды.
4. SARS-CoV және SARS-CoV-2 (коронавирустар)
Ауыр жедел респираторлық синдром (SARS) және COVID-19 жарғанаттармен байланысқан коронавирустардан туындаған. Жарқанаттар табиғи резервуар болғанымен, бұл вирустар адамдарға циветтер (SARS-CoV) немесе мүмкін панголиндер (SARS-CoV-2) сияқты аралық қожайындар арқылы жеткен болуы мүмкін.
Коронавирустар өте бейімделгіш және жаралар популяциясында дамиды, бұл вирустардың ауыр ауру тудырмай сақталуына мүмкіндік беретін жаралардың бірегей иммундық жүйелері. Жарқанаттардың тіршілігі мен әлеуметтік қарым-қатынасы вирустың таралуын жеңілдетеді.
Адамдар бұл коронавирустармен аралық қожайындар арқылы немесе жұқтырған жабайы табиғатпен тікелей байланыста болады. Тікелей байланыс көбінесе жабайы табиғат базарларында немесе адамдар жарғанаттар мекендейтін жерлерге қол сұғу кезінде пайда болады.
2002-2003 жылдардағы SARS індеті жарқанаттар жұқтырған цивет мысықтарынан байқалды, ал COVID-19 жабайы жануарлар сатылатын Қытайдың Ухань қаласындағы базардан шыққан деп есептеледі. Нақты жол анық емес болса да, таралу адамның аралық иесімен байланысын қамтамасыз етуі мүмкін.
5. Марбург вирустық ауруы
Марбург вирусы Эбола вирусына ұқсас, өлім-жітім деңгейі жоғары ауыр геморрагиялық қызбаны тудырады.
Марбург вирусы табиғи түрде Rousettus aegyptiacus сияқты жеміс жарқанаттарының белгілі бір түрлерінде болады. Бұл жарқанаттар симптомсыз резервуар ретінде әрекет етеді және олардың кең ауқымы мен қонатын әдеттері вирустың таралуын жеңілдетеді.
Марбург вирусының адамдағы инфекциясы жарғанаттардың нәжісімен, несеппен немесе сілекеймен тікелей байланыста болады, көбінесе тау-кен өндіру, үңгірлерді барлау немесе жұқтырған жарғанаттармен жұмыс істеу кезінде. Екіншілік инфекция жұқтырған адамдардың дене сұйықтықтарымен байланыста болуы мүмкін.
Бір көрнекті жағдайда, Угандадағы кеншілер алтын кенішінде гуано жарғанағынан кейін Марбург вирусын жұқтырды. Кейінгі адамнан адамға жұғу ауруханаларда індет тудырды.
6. Гистоплазмоз
Гистоплазмоз – бұл жарқанат немесе құс саңғырығымен байытылған топырақта өсетін Histoplasma capsulatum тудыратын саңырауқұлақ инфекциясы.
Жарқанаттардың саңырауқұлағы саңырауқұлақтардың көбеюі үшін қоректік заттарға бай ортаны қамтамасыз етеді. Саңырауқұлақ споралары бұзылған кезде ауаға айналады.
Адамдар саңырауқұлақ спораларын ластанған топырақтан немесе нәжістен жұтады, әсіресе жарғанатпен зақымданған аумақтарды тазалау немесе шашу шашу сияқты әрекеттер кезінде.
Құрылысшылар, спеланкерлер және фермерлер жарғанаттар мекендейтін жерлерде жұмыс істегенде қауіп төндіреді. Америка Құрама Штаттарындағы індет ескі, жаралар жұқтырған ғимаратты тиісті қорғаныс құралдарысыз тазалайтын жұмысшылармен байланысты болды.
Жоғарыда аталған қоздырғыштар ең алдымен жарқанаттардың табиғи ортасынан және эволюциялық бейімделуінен пайда болады. Жарқанаттардың бірегей иммундық жүйесі оларға әртүрлі вирустармен, бактериялармен және саңырауқұлақтармен ауырмай бірге өмір сүруге мүмкіндік береді. Миллиондаған жылдар бойы бұл қоздырғыштар жарқанаттармен қатар дамып, жарқанаттардың физиологиясына өте қолайлы болды. Тіршілік ету ортасының бұзылуы, жабайы табиғаттың саудасы және жарқанаттармен байланысының күшеюі сияқты адам әрекеттері бұл патогендердің басқа түрлерге және адамдарға таралуын жеңілдетеді.